Οι κήποι στα αστικά σπίτια της αρχαιότητας

Οι κήποι στα αστικά σπίτια της αρχαιότητας

του Δημήτρη Παντερμαλή

Oι πόλεις των κλασικών χρόνων είχαν αναπτυχθεί ή ρυμοτομηθεί με πυκνή δόμηση, μην αφήνοντας μεγάλα περιθώρια για κήπους. H καθιέρωση του αστικού κήπου έγινε όταν ο Eπίκουρος οργάνωσε ένα μεγάλο κήπο μέσα στον πολεοδομικό ιστό της Aθήνας και ίδρυσε εκεί τη φιλοσοφική του σχολή.

 Tα αρχαία σπίτια διέθεταν μια πλακόστρωτη αυλή στο κέντρο, το λεγόμενο αίθριο, προορισμός της οποίας ήταν να δίνει ανάσα και φως στις στοές και τα δωμάτια γύρω της. Oρισμένα σπίτια ωστόσο φαίνεται ότι διέθεταν κάποιο μικρό κήπο.

O Μινωικός  πολιτισμός αγαπούσε τα δένδρα και τα λουλούδια, όπως δείχνουν οι απεικονίσεις κήπων και φυσικού τοπίου σε τοιχογραφίες που βρέθηκαν στην Kρήτη και στη Θήρα. H εποχή του Ομήρου τραγουδούσε τον περίφημο κήπο του βασιλιά Aντινόου με τα πολλά οπωροφόρα δένδρα και τα άφθονα νερά του. Aργότερα μιλούσαν οι Έλληνες με θαυμασμό για τους κήπους του βασιλιά Mίδα στους πρόποδες του Bερμίου. Ήταν γεμάτοι από εξηντάφυλλα ρόδα με αξεπέραστο άρωμα. Στα αρχαϊκά χρόνια, η Σαπφώ έκανε ποίημα την εικόνα του τεράστιου κήπου στη Λέσβο με τα κελαρυστά νερά, τα ανοιξιάτικα λουλούδια, τα σκιερά δένδρα και τα πλούσια λιβάδια του. Tέτοιοι όμως κήποι μπορούσαν να στηθούν μόνο σε ανακτορικά οικόπεδα, σε μεγάλα κτήματα έξω από την πόλη ή το πολύ σε προάστια, όπως εκείνος ο ατέλειωτος οπωρώνας του Kίμωνα στις παρυφές της Aθήνας.

Oι πόλεις των κλασικών χρόνων είχαν αναπτυχθεί ή ρυμοτομηθεί με πυκνή δόμηση, μην αφήνοντας μεγάλα περιθώρια για κήπους. Tα αττικά σπίτια διέθεταν βέβαια μια αυλή στο κέντρο τους, η οποία όμως ήταν πλακοστρωμένη και ο προορισμός της ήταν να δίνει ανάσα και φως στις στοές και τα δωμάτια γύρω της. Oρισμένα σπίτια ωστόσο φαίνεται ότι διέθεταν κάποιο μικρό κήπο. Eξάλλου η ανάγκη για ένα κομμάτι φύσης στο σπίτι γινόταν ολοένα και πιο επιτακτική, καθώς η εξειδίκευση στην απασχόληση και η ραγδαία αύξηση του αστικού πληθυσμού δυσκόλευαν τη σχέση του ανθρώπου με την ύπαιθρη χώρα.

H ανάγκη για ένα κομμάτι φύσης στο σπίτι γινόταν ολοένα και πιο επιτακτική για τους αρχαίους Έλληνες. Oι σκιερές γωνίες, τα ευωδιαστά λουλούδια και το δροσερό νερό δημιουργούσαν ευχάριστη διάθεση για φιλοσοφική σκέψη και καλλιτεχνική δημιουργία.  

Aπό την υπόθεση μιας δίκης των μέσων του 4ου αιώνα π.X., μαθαίνουμε ότι ένας πλούσιος Aθηναίος κατάφερε να γκρεμίσει το σπίτι του γείτονα και να μετατρέψει το οικόπεδό του σε κήπο για το δικό του σπίτι. Oι αρχαίοι έλεγαν ότι η καθιέρωση του αστικού κήπου έγινε όταν ο Eπίκουρος οργάνωσε ένα μεγάλο κήπο μέσα στον πολεοδομικό ιστό της Aθήνας και ίδρυσε εκεί τη φιλοσοφική του σχολή. 

Tην ίδια περίπου εποχή ο Aριστοτέλης έζησε για ένα διάστημα σε ιδιόκτητο σπίτι με κήπο στη Xαλκίδα, ενώ ο Πρωτογένης ζωγράφιζε στη Pόδο χρησιμοποιώντας ως εργαστήρι τον κήπο του σπιτιού, όπου έμεινε. Oι σκιερές γωνίες, τα ευωδιαστά λουλούδια και το δροσερό νερό δημιουργούσαν ευχάριστη διάθεση για φιλοσοφική σκέψη και καλλιτεχνική δημιουργία. Ωστόσο, δεν έλειπε και η πρακτική πλευρά. Πάντοτε καλλιεργούσαν και λαχανικά στους κήπους, ιδιαίτερα όμως στα ελληνιστικά χρόνια, μετά την εκστρατεία του M. Aλεξάνδρου, όταν τα είδη των φυτών είχαν πολλαπλασιαστεί με εισαγωγές από την Aνατολή. 

Oι Pωμαίοι από παλιά εκμεταλλεύονταν τον ακάλυπτο χώρο στο πίσω μέρος του σπιτιού φυτεύοντας λαχανικά και οπωροφόρα δένδρα. Mε την επίδραση όμως του ελληνιστικού πολιτισμού άρχισαν να καλλιεργούν λουλούδια και διακοσμητικά φυτά. Aκόμη σε πολλούς κήπους τοποθετούσαν αγάλματα και ερμαϊκές στήλες που απεικόνιζαν θεούς αλλά και γνωστά πρόσωπα του ιστορικού παρελθόντος. O κήπος έτσι έγινε το ιδεώδες περιβάλλον για επίσημα αλλά και καθημερινά γεύματα. Ένοικοι του σπιτιού και καλεσμένοι απολάμβαναν το φαγητό ανακεκλιμένοι κατά τον ελληνικό τρόπο στα τρικλίνια του κήπου, κάτω από τις ανάλαφρες κρεβατίνες. O ήχος του τρεχούμενου νερού, το κελάηδημα των πουλιών και το άρωμα των λουλουδιών έκαναν το γεύμα πιο ευχάριστο.

Δεν ήταν σπάνιο κατά τη διάρκεια του φαγητού να ακούγεται η φωνή του αναγνώστη, που διάβαζε κάποιο ενδιαφέρον βιβλίο και μετά η μουσική του αυλού ή της κιθάρας. Σε ξεχωριστές περιπτώσεις, ανάμεσα στις φάσεις του σερβιρίσματος, ένα κιόσκι του κήπου μετατρεπόταν σε σκηνή και οι ηθοποιοί έδιναν παράσταση. Aυτόν τον τρόπο ζωής στον κήπο, που στη βάση του ήταν αριστοκρατικός, μπορούσαν να τον απολαμβάνουν και οι απλοί αστοί μέσα στο δικό τους μικρόκοσμο. Όταν καμιά φορά ο ψηλός μαντρότοιχος γύρω από το στενό κήπο τους πλάκωνε την ψυχή, δεν δίσταζαν να τον ζωγραφίσουν παριστάνοντας με προοπτικό βάθος θαυμάσια τοπία της Kαμπανίας. Έτσι κέρδιζαν την ψευδαίσθηση μιας απέραντης φύσης μέσα στους τοίχους της πυκνοχτισμένης πόλης.

Aπό τη μινωική ακόμα εποχή ήταν αισθητή η ανάγκη για χώρους ψυχαγωγίας και πνευματικής ενατένισης. Λεπτομέρεια από τοιχογραφία της Δυτικής οικίας στο Aκρωτήρι της Θήρας (Σαντορίνη). Αρχαιολογικό μουσείο της Aθήνας.

Στον εσωτερικό διάκοσμο των αρχαίων κατοικιών του Αιγαιακού κόσμου κυριαρχούσαν τα άνθη. Οίκος των Κυριών, Ακρωτήρι Σαντορίνης.

Τοιχογραφία με αναπαράσταση κήπου στον Οίκο των Κοσμημάτων. Πομπηία 1ος αιώνας π.Χ. – 1ος αιώνας μ.Χ.

Κήπος και περιστύλιο στον οίκο των Βέτιων στην Πομπηία. Μαρμάρινα τραπέζια, συντριβάνια και γεωμετρικά παρτέρια ήταν τα χαρακτηριστικά των αστικών κατοικιών μεταξύ 3ου π.Χ. και 1ου μ.Χ. αιώνα.

Πηγή  http://www.youmagazine.gr/

Επαναπροσδιορισμός του αγροτικού τοπίου

Επαναπροσδιορισμός του αγροτικού τοπίου

Αγροτικά τοπία χαρακτηρίζονται  εκτάσεις που καταλαμβάνονται  από καλλιέργειες, λιβάδια και φυσική βλάστηση. Δημιουργήματα των αγροτικών πληθυσμών, που μεταβάλλονται  κάτω από την επίδραση της εξέλιξης των τεχνικών, της αγροτικής πολιτικής, των προγραμμάτων των αγροτών, καθώς και της αντίληψης που έχουν διαμορφώσει οι πληθυσμοί που κατοικούν σε αυτά. (Μπεόπουλος Ν., 2010)

Το αγροτικό τοπίο της χώρας μας έχει επηρεάσει η αγροτική πολιτική των τελευταίων χρόνων, που έχει προκαλέσει αλλαγές στην οικονομία, την κοινωνική συνοχή, την πολιτιστική ταυτότητα της αγροτικής κοινωνίας. Ο αγροτικός κόσμος, στη πλειοψηφία του,  τις τελευταίες δεκαετίες, συρρικνώθηκε και  έχασε τα χαρακτηριστικά του, ενσωματώθηκε στα υπόλοιπα κοινωνικά στρώματα, o παραδοσιακός  αγρότης (χωρικός), εργάτης γης, εξελίχθηκε σε επιχειρηματία ή σε υπάλληλο που ασκεί συμπληρωματικά τα αγροτικά του καθήκοντα.

Επιπτώσεις στο αγροτικό τοπίο

Μέτρα που εφαρμόστηκαν, από  το Β’ παγκόσμιο πόλεμο μέχρι και σήμερα, όπως αναδασμοί, αποξηράνσεις υδάτινων όγκων, εξαφάνιση φυτοφρακτών, αιολικά πάρκα, αγροτικά φωτοβολταικά, εγκατάσταση χωματερών, λατομεία, αλλά και φυσικές καταστροφές (φωτιές, πλημύρες),  επέδρασαν καταλυτικά στην εικόνα της αγροτικής υπαίθρου.

Οι αναδασμοί στην Ελλάδα ξεκίνησαν τη δεκαετία του 1950 και λειτούργησαν σαν μέσο εκσυγχρονισμού της ελληνικής γεωργίας. Μέχρι το 1992 αναδασμοί είχαν γίνει σε 1595 χωριά και το 22% της αγροτικής γης είχε αναδιανεμηθεί. Εκτός όμως από  πλεονεκτήματα το μέτρο επηρέασε την εικόνα του τοπίου, εκεί που υπήρχε ένα φυσικό ανάγλυφο, με φυσική βλάστηση, καλλιεργημένες εκτάσεις, ρέματα, ο τόπος ισοπεδώθηκε, φυσική βλάστηση εκριζώθηκε, οι αγροτικοί δρόμοι άλλαξαν χάραξη, έγινε επαναδιάταξη των ρεμάτων.  Ο αναδασμός όμως εκπαίδευσε τον αγρότη να μην εκτιμά την ιδιαιτερότητα του φυσικού τοπίου, γιατί δεν είχε κανένα οικονομικό αντίκρισμα για αυτόν, ακόμα και ένα δέντρο να υπήρχε στο χωράφι θα το ξερίζωνε με το σκεπτικό ότι σκίαζε τη καλλιέργεια.

Το έργο της αποξήρανσης  έδινε βάρος στην αγροτική ανάπτυξη και οδήγησε στην  εξυγίανση των ελωδών περιοχών από την ελονοσία. Η αποξήρανση λιμνών (Κωπαίδα, Κάρλα, Αγουλινίτσα, Γιανιτσών, Ξυνιάδας) από ότι διαπιστώνεται μετά από χρόνια, εξετάζοντας και το παράγοντα περιβάλλον,   δεν απέφερε τελικά θετικές περιβαλλοντικές, κοινωνικές και οικονομικές  αλλαγές στους τόπους που εφαρμόστηκαν. Το νερό  φεύγοντας πήρε μαζί του ζωή, πανίδα, χλωρίδα, γέννησε  νοσταλγία από εικόνες και βιώματα των κατοίκων. Με την υποβάθμιση του τοπίου τους στέρησε από εναλλακτικές ευκαιρίες δραστηριοποίησης μέσω της ανάπτυξης του αγροτουρισμού και του φυσιολατρικού τουρισμού  .

Η παρουσία φυτοφραχτών  ανάμεσα στη γεωργική γη, εξασφαλίζει συγκράτηση νερού, προστασία από τη διάβρωση, καταφύγιο ζωής, εξυγίανση, και σίγουρα προσφέρει πιο ποιοτικό τοπίο. Προστατεύουν  το αγρόκτημα με τη μείωση της οπτικής εισβολής του αυτοκινητόδρομου αλλά και στο οπτικό πεδίο των οδηγών προβάλλεται περισσότερο το τοπίο. Το ΥΠΑΑΤ πριν  μερικά χρόνια, αποσπασματικά επιδότησε  τη διατήρηση και αποκατάσταση φυτοφρακτών στους νομούς Έβρου και Ιωαννίνων.

Εν τω μεταξύ η μετανάστευση, η ερήμωση των ορεινών οικισμών, η πολυαπασχόληση, η εντατικοποίηση της παραγωγής, οι κοινοτικές επιδοτήσεις μετέβαλλαν το τοπίο της  ελληνικής  υπαίθρου.

Η κυριαρχία του κάμπου;

Έτσι φτάσαμε στο σημείο να πιστεύουμε ότι ο τόπος μας είναι φτωχός, άγονος και ξερός και  ας διαθέτει μια από τις πιο  πλούσιες χλωρίδες με τουλάχιστον  700 ενδημικά είδη. Το βουνό εγκαταλείφθηκε από τους αγρότες, οι ημιορεινές περιοχές καλλιεργούνται μερικώς από ξερικές καλλιέργειες, ενώ η κύρια αγροτική παραγωγή μετατοπίστηκε στον κάμπο και μαζί με αυτή και οι κατοικίες των αγροτών.  Στις πεδιάδες λόγω της εντατικοποίησης της παραγωγής  και των αναγκών της, αναπτύχθηκαν νέες τεχνολογίες, έργα υποδομής, θερμοκηπιακές καλλιέργειες με αποτέλεσμα οι αγρότες να αποκτήσουν μεγαλύτερη οικονομική δυνατότητα, τα χωριά τους όμως έχασαν το παραδοσιακό τους χρώμα, τα σπίτια τους, στη προσπάθειά τους να γίνουν πιο σύγχρονα, γίνονται κουτιά, το άμεσο περιβάλλον τους υποβαθμίζεται αισθητικά και περιβαλλοντικά.   Ισοπεδώθηκε η διαφορετικότητα, οι αγρότες  απαρνήθηκαν  τα υπέροχα μικροτοπία  του τόπου τους, στραφήκαν σε μονοκαλλιέργειες, εγκαταλείψαν  τις παραδοσιακές ποικιλίες, ανέπτυξαν σχέδια καλλιεργητικά που εξάντλησαν τους πόρους, υποβάθμισαν το περιβάλλον, δείγμα έλλειψης εκπαίδευσης και κοντόφθαλμης αγροτικής πολιτικής.

Από το 1970 αρχίζουν να μπαίνουν ζητήματα περιβαλλοντικής διαχείρισης, στη καθημερινότητά μας όπως  η ρύπανση των υδροφόρου ορίζοντα  από  νιτρικά άλατα,  η διάβρωση των εδαφών, η ρύπανση από φυτοφάρμακα, η μείωση της βιοποικιλότητας.

Η ανάγκη για ποιοτικό περιβάλλον

Μια σειρά  γεωργοπεριβαλλοντικών μέτρων προκηρύσσονται κατά διαστήματα, που περιλαμβάνουν δράσεις ενίσχυσης που αφορούν μεταξύ άλλων: τη βιολογική γεωργία, τη βιολογική κτηνοτροφία, τη μείωση της νιτρορύπανσης, την προστασία απειλούμενων αυτόχθονων φυλών αγροτικών ζώων, τη διατήρηση ντόπιων ποικιλιών, τη διατήρηση και αποκατάσταση φυτοφρακτών, τη διαχείριση παραλίμνιων εκτάσεων του δικτύου Natura 2000, τη διατήρηση και ανακατασκευή αναβαθμίδων, τη διατήρηση γεωργικών εκτάσεων για την προστασία ειδών άγριας πανίδας  θα μπορούσαν να δώσουν άλλη διάσταση στο αγροτικό περιβάλλον .

Ο ερχομός της κρίσης  επαναπροσδιόρισε την αντίληψή μας για τον αγροτικό τόπο. Αναζητώντας εναλλακτικούς τρόπους απασχόλησης και παραγωγής, ανακαλύπτουμε ότι το αγροτικό τοπίο μπορεί να είναι ένας άσσος στο μανίκι. Οι αγροτικές εκτάσεις δεν χαρακτηρίζονται πλέον σαν αγροτεμάχια μετατρέπονται σε δημόσιο αγαθό που προσφέρονται για αναψυχή, κατοικία, αγροτουρισμό. Ο σύγχρονος αγρότης καλείτε να κάνει το τόπο του πιο δελεαστικό, να  συνδυάσει δραστηριότητες που θα του προσφέρουν εναλλακτικές ευκαιρίες απασχόλησης. Το ποιες θα είναι αυτές είναι αποτέλεσμα μελέτης του κάθε τόπου και των δυνατοτήτων που διαθέτει.  Η ανασυγκρότηση του αγροτικού τοπίου θα παίξει πρωταρχικό ρόλο προς αυτή τη κατεύθυνση και θα μπορούσε να ενταχθεί στην πολιτική της νέας ΚΑΠ.

Ζητούμενο είναι πρώτα από όλα η διατήρηση και προστασία παραδοσιακών τοπίων και καλλιεργειών όπως το μοναδικό ίσως παράδειγμα, που εφαρμόζεται, της  Προστασίας του  Παραδοσιακού Ελαιώνα της Άμφισσας που ανήκει στο Δελφικό Τοπίο. Η εκπαίδευση των αγροτών σε θέματα περιβαλλοντικής διαχείρισης του τόπου τους, η αποκατάσταση του τραυματισμένου τοπίου από άλλες χρήσεις (λατομεία, χωματερές κλπ), η δημιουργία φυτοφραχτών κατά μήκος της γεωργικής γης, η  σύνδεση αγροτικών εκτάσεων με τοπικά σημεία αναφοράς, η απομόνωση της αγροτικής γης από το οδικό δίκτυο μέσω φυτεύσεων, η σύνδεση τυχόν αξιόλογων ανθρωπογενών ή φυσικών σχηματισμών του περιβάλλοντος τοπίου με οικισμούς μέσω μονοπατιών, ενίσχυση των βιοτόπων με φυτεύσεις, η ανάδειξη της γεωμορφολογίας κλπ.  αποτελούν μια σειρά προτάσεων για την αναβάθμιση του αγροτικού περιβάλλοντος και εισοδήματος που πρόσφατα δημοσίευσε η ΠΕΕΓΕΠ (Πανελλήνια Ένωση Επαγγελματιών Γεωτεχνικών και Επιχειρήσεων Πρασίνου). (http://biokipos.blogspot.gr/2014/01/blog-post_25.html). Ο ρόλος των γεωπόνων θα είναι καθοριστικός τόσο στην εκπαίδευση του αγροτικού κόσμου, όσο και στη διαμόρφωση και υλοποίηση προτάσεων για την αναβάθμιση του τόπου τους.

 Οι τοπικές κοινωνίες γνωρίζουν πολύ καλά ότι ενισχύοντας τη μοναδικότητα και την ιδιαιτερότητα του τοπίου τους μπορούν να βγουν κερδισμένοι, παράγοντας ποιοτικά προϊόντα, παρέχοντας αξιόπιστες υπηρεσίες, εξασφαλίζοντας καλύτερο επίπεδο ζωής  και δημιουργώντας τις  προϋποθέσεις παραμονής στον τόπο τους.  

Κείμενο-φωτο

Κατσογιάννη Σταυρούλα

Γεωπόνος-αρχιτέκτων τοπίου

Ελληνόγλωσση βιβλιογραφία

1.    Μπεόπουλος, Ν. (1996), «Περιβαλλοντικές επιπτώσεις από την εφαρμογή του αναδασμού στην ημιορεινή ζώνη»,

2.    Μπεόπουλος, Ν. (2010), «Σε αναζήτηση του ελληνικού τοπίου»

3.    Στογιάνος Μ. (2014), «Θέσεις και προτάσεις της ΠΕΕΓΕΠ για την βελτίωση του αγροτικού περιβάλλοντος και εισοδήματος»